Historia powstania pierwszego Szpitala Wojskowego w Busku.

Lazaret Wojskowy

Wybuch Powstania Listopadowego zmusił powstańcze władze do zorganizowania na terenie między innymi województwa krakowskiego, (w którego skład wchodziło Busko) szpitali dla wojska polskiego. Jednym z takich szpitali był utworzony Lazaret Wojskowy w Busku[1].

Pierwsze informacje, jakie posiadamy o potrzebie założenia szpitala wojskowego
w Busku, pojawiają się w korespondencji komisarza obwodu stopnickiego w połowie 1831 roku[2]. Komisarz ten pisał do Komisji Województwa Krakowskiego, że „w mieście Busku może być założony dogodny lazaret wojskowy dla kilkuset chorych”. Pisał, że miasto wsła­wione jest swoimi właściwościami kąpielowymi, zachwalał jego położenie i czyste zdrowe powietrze. Jednakże istotnym problem było, z początku znalezienie samego budynku, w któ­rym mogliby chorzy przebywać. Komisarz proponował, więc, aby wykorzystać budynek klasztorny po Norbertankach, mówił o tym, że mogłoby tam pomieści się do 180 chorych[3], jak i cała obsługa lazaretowa. Dalszych miejsc dla chorych komisarz szukał w samym mieście, gdzie według jego szacunków mogło się pomieścić dalszych 100 osób. Rezultatem tej korespondencji, było wydanie polecenia konsystorzowi o usunięciu księży z gmachu po­klasztornego. Następnie rozpoczęto gromadzenie materiałów higieny, mebli, i żywności[4]. W tym celu Komisja Województwa Karkowskiego zorganizowała specjalny przetarg na dostarczenie niezbędnego inwentarza. Przetarg wygrał Szalma Wufserman z miasta Nowego Korczyna[5]. Sama umowa została podpisana w Kielcach 31 sierpnia 1831 roku, w niej to w spo­mniany obywatel Nowego Korczyna zobowiązywał się dostarczyć do powstającego lazaretu urządzeń na kwotę 1846 złotych polskich[6]. O wyposażenie nowych szpitali wojskowych, w tym buskiego, Komisja Województwa Krakowskiego prosiła również polskie ko­biety, które nie szczędziły ofiar dla polskich żołnierzy[7]. Wstępnie planowano, że w szpitalu znajdzie schronienie 183 osoby, jednakże liczby te okazały się dalece przesadzone.

Po upadku Powstania Listopadowego z powstałego Lazaretu Wojskowego postanowiła skorzystać również armia rosyjska. Dla carskiego wojska, które prowadziło liczne wojny, każdy szpital wojskowy był na wagę złota. Coraz liczniejsze grono inwalidów wojennych potrzebowało miejsca, w którym mogłoby dojść do zdrowia. Najlepszymi miejscami przeznaczonymi do tego celu okazały się zdrojowiska.

Prawdopodobnie zawieszono na kilka lat działalność lazaretu w wykorzystywanym po norbertankach budynku, postanawiając zbudować od podstaw całkiem nowy szpital wojskowy. Do sprawy powrócono w 1845 roku, w którym to Rząd Gubernialny Radomski w dniu 18/30 czerwca wydał postanowienie, w którym mowa była o potrzebie poinformowania wszystkich zainteresowanych drukiem, o licytacji kontraktu na budowę Szpitala Wojskowego w Busku[8]. Ogłoszenie ukazało się 1/13 lipca 1845 roku w Dzienniku Urzędowym Guberni Radomskiej. Suma, za którą miał być wystawiony opiewała na 10619 rs. i 8 kop.. Licytacja odbyła się 9/21 lipca 1945 roku, wygrał ją mieszkaniec miasta Chęcin Szlama Manella i spółka, która w drodze o kontrakt musiała pokonać czterech konkurentów. Spółka zobowiązała się wybudować lazaret za kwotę 9740 rs.[9]. Kontrakt między Rządem Gubernialnym Radomskim, a Szlamą Manellą został podpisany 27/8 października/listopada 1845 roku. Umowa zobowiązywała do wzniesienia nowej murowanej oficyny na szpital wojskowy oraz reperację starych zabudowań[10]. Z raportu Rządu Gubernialnego Radomskiego do Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchownych wiemy, że Budowniczy Powiatu Stopnickiego informował, iż ukończenie budowy nie jest możliwe w przeciągu jednego roku[11]. Twórcy raportu proponowali też rozpocząć budowę jeszcze przed zimą 1845 roku. W pierwszej kolejności do końca 1845 roku miano na budowę przeznaczyć 5000 rs., na wiosnę zaś kolejne 3000 rs.[12]. Szpital wojskowy został oddany do użytku prawdopodobnie na przełomie 1846-1847 roku. W sprawie wynagrodzenia za budowę i remont budynków szpitalnych doszło do nieporozumień miedzy Szlamą Manela, a Rządem Gubernialnym Radomskim, reprezentowanym później przez Radę Stanu Królestwa Polskiego. Spór o pieniądze ciągnął się niemalże od samego początku rozpoczęcia prac przy wznoszeniu szpitala, a zakończył się dopiero w 1866 roku, nie ominął przy tym Prokuratorii oraz Sądu Administracyjnego Królestwa Polskiego[13]

            Lazaret na początku swojego istnienia składał się z trzech budynków[14], z czasem cała szpitalna infrastruktura została powiększona do dziesięciu większych i mniejszych budowli[15].

Ilustracja 1. Lazaret Wojskowy w Busku[16]. (Nr 145 - szpital dla oficerów niższych stopni, Nr 147 - szpital dla oficerów i mieszkanie dozorcy, A - lodownia, B – apteka, C - łaźnia i piekarnia, D – wozownia
i pomieszczenia dla ciężko chorych, E – studnia, F – skład narzędzi ogniowych, G – skład efektów szpitalnych, H – kładka, I – latarnia). 

1

Pierwszym ważnym budynkiem był pawilon zimowy dla żołnierzy niższych stopni, znajdu­jący się przy ulicy Zatylniej numer 145[17].

Ilustracja 2. Pomieszczenia dla oficerów niższych stopni[18].

 Ilustracja 3. Pomieszczenia dla chorych oficerów[21].

Położony był on na pochyłym wzgórzu. W całości był murowany z kamienia trzymanego na wapno długi na 54 łokcie, szeroki na 24 łokcie i wysoki na łokci 7 1/3. Budynek posiadał również piwnice i trzy kominy dymne, dach pokryty był dubletowo. Powierzchnia użytkowa tego pawilonu wynosiła 1680 łokci kwadratowych[19]. Do budynku prowadziły dwa wejścia, główne i boczne. Wnętrze budynku podzielone było na osiem pomieszczeń, z czego siedem sal przeznaczonych było dla chorych, a jedna sala dla obsługi lazaretu. Innym ważnym budyn­kiem wchodzącym w skład całego kompleksu lazaretowego był pawilon zwany szpitalem dla chorych oficerów[20]. Był to obszerny budynek przeznaczony w większej części dla żołnierzy wyższych rangą, w nim znalazło się również mieszkanie dla nadzorcy całego szpitala. We wnętrzu pawilonu oprócz sal dla chorych, znajdywały się miejsca na trzy kuchnie, w których wypiekano chleb. Między szpita­lem zimowym niższej służby, a szpitalem dla oficerów mieściła się apteka. Pomieszczenie przeznaczone na aptekę było w całości murowane, w jego wnętrzu znajdowała się kancelaria i mieszkanie aptekarza. W suterenie tego budynku były lokale dla stróżów[22]. Następnym większym budynkiem na terenie szpitala wojskowego, było pomieszczenie na łaź­nie parową i piekarnie. Był to dom murowany kryty gontem, z pokojami dymowymi wyposa­żony w specjalnie przewietrzniki. Był długi na 36 ¾ łokcia, szeroki na 17 łokci, a wysoki na łokci 6[23]. Oprócz łaźni w swoim wnętrzu mieścił kuchnię, piekarnię i skład chleba. Na terenie szpitala nie mogło zabraknąć pomieszczeń gospodarczych. Takim pomieszczeniem był skład rekwizytów i narzędzi.  Skład zbudowany był z 4 calowego sosnowego drewna, które wsparte było na podmurowa­niu. Długość tego składu wynosiła 43 ½ łokci, szerokość 10 ½ łokci, 

a wysokość wynosiła 4 ½ łokcia[24].

Ilustracja 4. Rozmieszczenie pomieszczeń w szpitalnej aptece[25].

W celu ochrony ogniowej wszystkich budynków szpitala pobudowano specjalne pomieszczenie, w którym urządzono skład narzędzi ogniowych. Był to budynek murowany pod kątem, długi na 10 ¼ łokcia, szeroki na 9 ¾ łokcia, wysoki na 6 łokci. W dalszej odległo­ści od szpitalnych budynków stał szalet umieszczony na 4 calowych sosnowych palach[26].

Ilustracja 5. Budynki gospodarcze wraz ze studnią[27].

Między szpitalem niższych stopni, a apteką stała lodownia, długa i szeroka na 10 łokci. Jej wysokość wynosiła 6 łokci z tym, że była ona postawiona na specjalnych balach o wysokości 2 ½ łokcia. Mniej więcej w centrum szpitalnego placu stała studnia, a na zachód od niej przed wejściem do szpitala niższych stopni, stała wkopana w ziemię latarnia malowana farbą olejną[28].

Ilustracja 6. Przedstawiający rzut i przekrój szpitala niższych stopni[29].

Teren lazaretu wojskowego był ogrodzony specjalnym parkanem sztachetowym w rygle. Płot ten znajdował się na specjalnym podmurowaniu, które było wysokie na 1 ½ łokcia. W parkanie tym w pewnych odstępach, były murowane słupy z kamienia na wapno, pokryte ciosami. Miały wysokość 5 łokci, grubość ich wynosiła 1 łokieć[30]. Pierwsze protokoły ubezpieczeniowe opisujące budowle szpitala wojskowego pochodzą z 1848 roku[31]. Dzięki proto­kołowi Budowniczego Powiatu Stopnickiego F. Frankowskiego z 29 sierpnia/10 września 1863 roku wiemy, że wszystkie budynki zimowego Lazaretu Wojskowego były wycenione na 14920 rs.[32]. W czasie ciepłych miesięcy, uruchomiona była letnia placówka szpi­tala wojskowego położona, na południe od zakładu kąpielowego. W jej skład wchodziły cztery budynki, najważniejszym z nich był szpital wojskowy niższych stopni. Od niego na południe położony był ogród spacerowy, za nim znajdowała się kuchnia, skład szpitalny i studnia.

            Lazaret będąc pod wojskową kontrolą nie upubliczniał swoich sprawozdań z ruchu chorych żołnierzy. Prywatni lekarze praktykujący w Busku nie posiadali żadnych szczegóło­wych informacji o leczącym się tam wojsku. Natomiast dr Józef Dymnicki szacował iż le­czyło się w Busku w każdym sezonie „po 300 szeregowców i około 30 oficerów”[33]. Dane dr. Józefa Dymnickiego należy uznać za najbardziej prawdopodobne. Podczas Powstania Stycz­niowego z lazaretu korzystali ranni powstańcy, szczególnie po wygranej bitwie pod Grocho­wiskami. Ostatecznie szpital został zamknięty w 1863 roku[34]. Budynki wojennego szpitala oddano w zarząd władzom administracyjnym. Następnie majątek poszpitalny postanowiono wydzierżawić. Pierwszym dzierżawcą, który postanowił zagospodarować majątek po lazare­cie był Bonawentura Ryszkowski[35]. W następnych latach Bonawentura Ryszkowski nabył dzierżawione wcześniej grunta na własność. Ostatecznie grunta poszpitalne zostały sprzedane przez spadkobierców Ryszkowskiego (bracia Jan i Antoni) Galomei Rogowskiej Mikułow­skiej żonie Andrzeja Mikułowskiego w 1871 roku[36]. Grunta te kosztowały nowych nabywców 6750 rubli[37]. Później mieściła się tam kaplica prawosławna, mieszkania do wynajęcia i sąd gminny. W książce Juliana Majkowskiego z 1905 roku pod tytułem „Busko wody siarczane, słono-wapienne, sól gorzką i jod zawierające” została zamieszczona mapa, na której budynki szpitala wojskowego zostały podpisane, jako folwark rządowy oraz Sąd Gminny. Nazwa ulicy, przy której stał szpital została zmieniona z ulicy Zatylniej na ulicę Pocztową.

            Na początku lat 90–tych XIX wieku, otwarto w Busku sezonowy szpital wojskowy 41 Pułku Dragonów. Lazaret ten utworzony był czasowo. Leczyło się w nim średnio od 40 do 70 żołnierzy podczas całej pory kąpielowej. W 1893 roku w szpitalu na kuracji było 65 żołnie­rzy[38]. Szpitalem zawiadywali lekarze wojskowi dr Opman, dr Embrych, i dr Bunin. Pod ko­niec XIX wieku powstał też Szpital Straży Pogranicznej mieszczący się z początku w willi Pfefera, a później w nowo wybudowanym budynku, który znajdował się na początku „Alei Topolowej” prowadzącej z miasta do parku. Po 1918 roku w budynku tym mieścił się buski Urząd Skarbowy.

Ilustracja 7. Letni oddział Lazaretu Wojskowego w Busku[39]. (A – Szpital wojskowych niższych stopni, B – Ogród spacerowy, C – skład szpitalny, D – Kuchnia i mieszkania, E – Latarnia, F – Jadalnia).

 Ilustracja 8. Letni budynek Szpitala Wojskowego niższych stopni[1].

---

[1] Plan ubezpieczeniowy letniego szpitala niższych stopni, APK, DU, sygn. 1419, k. 50.

---

[1] W tym samym czasie szpitale wojskowe powstały również w Jędrzejowie i Pilicy, zob. W. Saletra, Krakowskie
i Sandomierskie w czasie powstania listopadowego. Administracja, wysiłek zbrojny, postawa społeczeństwa, Sandomierz 2006, s. 74.

[2] Raport Komisarza Obwodu Stopnickiego do Komisji Województwa Krakowskiego z 14 sierpnia 1831 roku, APK, RGR, sygn. 10554, k. 2.

[3] Tamże, k. 2.

[4] Tamże.

[5] Tamże, k. 30.

[6] Tamże, źródło podaje dokładny wykaz zamówionych przedmiotów, które miano dostarczyć do szpitala, były to tablice czarne zawieszane przy łóżkach, 200 spluwaczek gładkich po 24 grosze sztuka, 200 sienników po 4 złp., 200 powłoczek na poduszki po 2 złp., 200 poduszek po 7 złp., 100 par pantofli, 200 prześcieradeł.

[7] Dziennik Ustaw Województwa Krakowskiego 1831, nr 66 z 10 września, s. 470.

[8] Pismo Rządu Gubernialnego Radomskiego do Rady Stanu Królestwa Polskiego dnia 17/21 lutego 1864 roku, AGAD, III Rada Stanu Królestwa Polskiego, sygn. 320, k. 12-18, (do spółki oprócz Szlama Manelli weszli: Ejzyl Urbach, Szymon Bucharowski oraz Zysman Rajzman).

[9] Pismo Rządu Gubernialnego Radomskiego do Rady Stanu Królestwa Polskiego…, k. 13.

[10] Odpowiedź ze strony Szlamy Maneli na skargę prokuratorii do Rady Stanu Królestwa, AGAD, IIIRSKP, sygn. 320, k. 23.

[11] Raport Rządu Gubernialnego Radomskiego do Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchownych z dnia 18/30 lipca 1845 roku, AGAD, IIIRSKP, sygn. 320, k. 70-71.

[12] Tamże.

[13] Akta dotyczące sporu administracyjnego w sprawie skarbu Królestwa przeciwko Szlamie Manelli [entreprenerowi budowy szpitala wojskowego w Busku] o rsr. 879 k. 11, AGAD, IIIRSKP, sygn. 320, k. 1-98.

[14] Raport Komisarza Obwodu Stopnickiego do Komisji Województwa Krakowskiego…, k. 8.

[15] Protokół Budowniczego Powiatu Stopnickiego F. Frankowskiego z 10 września 1863 roku, APK, DU, sygn. 1232, k. 107.

[16] Tamże, k. 102.

[17] Tamże, k. 18.

[18] Palny pomieszczenia oficerów niższych stopni przeznaczonego do wynajęcia z 1871 roku, APK, RGR, sygn. 11088, k. 42.

[19] Protokół Budowniczego Powiatu Stopnickiego F. Frankowskiego…, APK, DU, sygn. 1232, k. 82.

[20] Tamże, k. 107.

[21] Palny pomieszczenia dla oficerów przeznaczonego do wynajęcia z 1871 roku, APK, RGR, sygn. 11088, k. 43.

[22] Protokół Budowniczego Powiatu Stopnickiego F. Frankowskiego…, APK, DU, sygn. 1232, k. 107.

[23] Tamże.

[24] Tamże.

[25] Palny pomieszczeń w aptece przeznaczonej do wynajęcia z 1871 roku, APK, RGR, sygn. 11088, k. 43.

[26] Tamże.

[27] Przekroje pomieszczeń gospodarczych wraz ze studnią znajdujących się na terenie lazaretu z 1877 roku, APK, RGR, sygn. 11088, k. 32.

[28] Palny pomieszczeń w aptece przeznaczonej do wynajęcia z 1871 roku, APK, RGR, sygn. 11088, k. 47.

[29] Protokół Budowniczego Powiatu Stopnickiego F. Frankowskiego…, APK, DU, sygn. 1232, k. 32.

[30] Tamże, k. 107.

[31] Tamże, k. 5.

[32] Tamże,

[33] Sprawozdanie XXXX – te z czynności lekarskiej u zdrojowiska w Busku w czasie pory zdrojowej w roku 1897…, s. 466.

[34] Sprawozdanie z ruchu kąpielowego u zdrojowiska w Busku w czasie pory zdrojowej 1877 roku, „Gazeta Kielecka” nr 27 z 3 kwietnia 1878 roku, s. 2.

[35] Raport o dzierżawie gruntów z 18/30 czerwca 1863 roku sporządzony w magistracie miasta Busko, APK, RGK, sygn. 11099, k. 98.

[36] Kontrakt kupna i sprzedaży gruntów po szpitalu wojskowym zawarty w kancelarii ziemskiej w mieście gubernialnym Kielcach 19 sierpnia 1871 roku, APK, RGR sygn. 11099, k. 44.

[37] Kontrakt kupna i sprzedaży gruntów po szpitalu wojskowym.., APK, RGR, k. 45.

[38] Sprawozdanie lekarskie o chorych leczonych w zakładzie wód mineralnych i szpitalu św. Mikołaja w czasie pory kąpielowej 1893…, „Medycyna czasopismo tygodniowe dla lekarzy-praktyków” nr 12 z 24/12 marca 1894 roku, s. 255.

[39] Szpital wojskowy letni za łazienkami w Busku, APK, RGK, sygn. 11088, k. 33.

Biogram Aleksandra Michalskiego

Michalski Aleksander (1855–1904) geolog i paleontolog, ur. w Kamieńcu Podolskim, był synem Oktawiana. W 1873 roku ukończył w Kamieńcu gimnazjum klasyczne. W l. 1873-1878 studiował na Wydziale Górniczym Instytutu Górniczego w Petersburgu. Uzyskał dyplom inżyniera górniczego. Po studiach zaczął pracę w Departamencie Górniczym w Petersburgu. Stąd został skierowany na roczną praktykę do Muzeum Instytutu Górniczego. W 1879 roku prowadził badania złóż gurdonu w bachiłowoaskulksim okręgu leśnym, a po roku z ramienia Departamentu Górniczego w Petersburgu studia terenowe w byłych guberniach radomskiej i kieleckiej w Królestwie Polskim, nad odkryciem złóż soli kamiennej i ropy naftowej. Pogłębiał swoją wiedzę w muzeach Wrocławia i Wiednia. Po powołaniu Konsulatu Geologicznego w Petersburgu w 1882 roku został jego pracownikiem, jako konserwator, a potem młodszy i starszy geolog. W l1882-1895 prowadził systematyczne badania w Królestwie Polskim. Ich wynikiem było wydanie w 1893 roku mapy Królestwa wchodzącej w skład mapy geologicznej Rosji Europejskiej. Ponadto Michalski badał złoża manganu w guberni jekaterynosławskiej, w 1886 roku teren budowy linii kolejowych Brześć–Chełmn i Siedlce–Małkinia, w 1889 roku drogi Szpoła–Humań, w 1893 roku źródła mineralne w Busku, w 1895 roku teren budowy linii kolejowej Ostrołęka–Tłuszcz, w 1896 roku okolice Jednicy w guberni besarabskiej, w latach 1896-1897 rud żelaza w Krzywym Rogu i dorzeczu rzeki Żółtej. W 1902 roku prowadził studia geologiczne wzdłuż linii kolejowej Siedlce–Płock. W 1904 roku oceniał zasoby węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim. Rezultatem tych prac było stwierdzenie osadów górnej jutry i dolnej kredy w Tomaszowie Mazowieckim oraz miejsc występowania złóż soli kamiennej w północno-zachodniej części Królestwa Polskiego. Michalski publikował głównie w rosyjskich periodykach naukowych. Część prac zamieszczał począwszy od 1883 roku równolegle w wydawnictwach polskich, a głównie „Pamiętniku Fizjograficznym”, „Wszechświecie”.„Przeglądzie Technicznym”. Szczególna wartość mają jego rozprawy z „Pamiętnika”, a zwłaszcza: „Formacja jurajska w Polsce” (T.5: 1885 dz. 2s.8-29),„Nafta z Wójczy i zdrojowiska mineralne w Busku” (T.7: 1887dz. 2 s. 19-35). Zmarł 3 grudnia 1904 roku. Został pochowany w Krakowie na cmentarzu Rakowieckim. Jego żoną była Maria Klotylda Vairet. Zbigniew J. Wójcik, Aleksander Michalski, Polski Słownik Biograficzny, t. X, Wrocław 1975, s. 577-578. 193